Tây Tiến là một bài thơ xuất sắc, có thể xem là một tuyệt bút của Quang Dũng, xuất hiện ngay trong thời kì đầu của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Thi sĩ Trần Lê Văn, người bạn thân, đã từng sống nhiều năm, từng in thơ chung vời Quang Dũng viết về hoàn cảnh Quang Dũng sáng tác bài thơ Tây Tiến như sau:
Đoàn quân Tây Tiến, sau một thời kì hoạt động ở Lào trở về thành lập trung đoàn 52. Đại đội trưởng Quang Dũng ở đó tới cuối năm 1948 rồi được chuyển sang đơn vị khác. Rời xa đơn vị cũ chưa được bao lâu; ngồi ở Phù Lưu Chanh (Hà Đông) anh viết bài thơ Tây Tiến.
Khoảng cuối mùa xuân năm 1947, Quang Dũng gia nhập đoàn quân Tây Tiến. Đó là một đơn vị thành lập vào đầu năm 1947, có nhiệm vụ phối hợp với quân nhân Lào, bảo vệ biên giới Việt – Lào, đánh mất dần quân đội Pháp ớ Thượng Lào cũng như miền tây Bắc Bộ Việt Nam. Địa bàn hoạt động của đoàn quân Tây Tiến khá rộng, bao gồm các tỉnh từ Sơn La, Lai Châu, Hoà Bình, miền tây Thành Hoá sang tận Sầm Nưa (Lào) rồi vòng về qua miền tây Thành Hoà. Những nơi này, lúc đó, còn rất hoang vu và hiểm trở, núi cao, sông sâu, rừng rậm, có nhiều thú dữ.
Những người lính Tây Tiến phần đông là thành niên Hà Nội, thuộc nhiều từng lớp không giống nhau, trong đó có cả những học trò, sinh viên (Quang Dũng thuộc vào số này). Sinh hoạt của những người lính Tây Tiến hết sức gieo neo, ốm đau ko có thuốc thang, tử vong vì sốt rét nhiều hơn là vì đánh trận. Tuy vậy, họ dẫn sống rất sáng sủa và tranh đấu rất dũng cảm. Vượt lên trên mọi thử thách khắc nghiệt của chiến tranh và hoàn cảnh sống cực kì gieo neo, họ vẫn giữ được cái cốt cách hào hoa, thành lịch, rất yêu đời và cũng rất lãng mạn.
Bài thơ Tây Tiến có hai đặc điểm nổi trội: cảm hứng lãng mạn và tính chất bi tráng.
Cảm hứng lãng mạn trình bày ở cái tôi tràn đầy tình cảm xúc cảm của thi sĩ. Nó phát huy cao độ trí tưởng tượng, sử dụng rộng rãi những yếu tố thổi phồng và phóng đại, những thủ pháp đối lập để tô đậm cái phi thường, tạo nên ấn tượng mạnh mẽ về cái hùng vĩ và tuyệt mĩ.
Tự nhiên miền Tây, qua ngòi bút lãng mạn của Quang Dũng, được cảm nhận với vẻ đẹp vừa nhiều chủng loại vừa lạ mắt, vừa hùng vĩ vừa thơ mộng, hoang vu nhưng mà ấm áp. Hình ảnh những cô gái, những con người miền Tây càng tô đậm thêm chất kì bí, thơ mộng của núi rừng. Chất lãng mạn được trình bày chủ yếu cảm hứng hướng tới cái cao cả, sẵn sàng xả thân, hi sinh tất cả cho lí tưởng chung của tập thể, của toàn dân tộc.
Tây Tiến ko hề che giấu cái bi. Nhưng bi nhưng mà ko bi luỵ. Cái bi được trình bày bằng một giọng điệu, âm hưởng, màu sắc tráng lệ, hào hùng.
Chất lãng mạn hoà hợp với chất bi tráng, tạo nên vẻ đẹp lạ mắt của bài thơ.
Ngay từ lúc ra đời, Tây Tiến đã được lưu truyền rộng rãi trong quân nhân và những người yêu thơ. Nhưng sau đó, do quan niệm có phần đơn giản và ấu trĩ nên bài thơ này bị coi là mộng rớt, có những rơi rớt của tư tưởng lãng mạn ành hùng kiểu cũ. Vì vậy, trong một thời kì khá dài, Tây Tiến ít được nhắc tới. Mãi tới thời kì Đổi mới, trong xu thế nhìn nhận lại các trị giá văn học, bài thơ Tây Tiến mới được khôi phục lại vị trí của nó trong lịch sử văn học.
Bài thơ gồm bốn đoạn thơ:
Đoạn 1: Những cuộc hành quân gieo neo của đoàn quân Tây Tiến và quang cảnh tự nhiên miền Tây hùng vĩ, hoang vu và dữ dội.
Đoạn 2: Những kỉ niệm đẹp về tình quân dân trong đêm liên hoan và cảnh sông nước miền Tây thơ mộng.
Đoạn 3: Chân dung của người lính Tây Tiến.
Đoạn 4: Lời thề gắn bó với Tây Tiến và miền Tây.
Mạch liên kết giữa các đoạn của bài thơ là mạch xúc cảm. tâm trạng của thi sĩ. Bài thơ được viết trong một nỗi nhớ da diết của Quang Dũng về đồng chí, về những kỉ niệm của đoàn quân Tây Tiến gắn liền với quang cảnh tự nhiên miền Tây hùng vĩ, hoang vu, đầy thơ mộng. Bài thơ là những kí ức của Quang Dũng về Tây Tiến; những kí ức, những kí niệm được tái tạo lại một cách tự nhiên, kí ức này gọi kí ức khác, kỉ niệm này khơi dậy kỉ niệm khác như những đợt sóng tiếp nối nhau. Ngòi bút tinh tế và tài hoa của Quang Dũng đã làm cho những kí ức đó trở thành sổng động và người đọc có cảm tưởng đang sống cùng với thi sĩ trong những hồi ức đó.
Xúc cảm chủ đạo xuyên suốt bài thơ là một nỗi nhớ da diết, bao trùm lên cả ko gian và thời kì:
Sông mã xa rồi Tây Tiến ơi!
Nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi
Sài Khao sương lấp đoàn quân mỏi
Mường Lát hoa về trong đêm hơi
Nỗi nhớ đơn vị cũ trào dâng, ko kìm nén nổi, thi sĩ đã thốt lên thành tiếng gọi. Hai chữ “chơi vơi” như vẽ ra trạng thái cụ thể của nỗi nhớ, hình tượng hoá nỗi nhớ; khơi nguồn cho cảnh núi cao, dốc sâu, vực thẳm, rừng dày,… liên tục xuất hiện những câu thơ sau:
Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm.
Hẻo lánh cồn mây, súng ngửi trời
Nghìn thước lên cao, nghìn thước xuống
Nhà người nào Pha Luông mưa xa khơi
Khổ thơ này là một chứng cứ trong thơ có hoạ (thi trung hữu hoạ). Chỉ bằng bốn câu thơ, Quang Dũng đã vẽ ra một bức tranh hoành tráng diễn tả rất đạt sự hiểm trở và dữ dội, hoang vu và hẻo lánh của núi rừng miền Tây – địa bàn hoạt động của đoàn quân Tây Tiến. Hai câu thơ đầu, những từ đầy trị giá tạo hình khúc khuỷu, thăm thẳm, cồn mây, súng ngửi trời đã điền tả thật đắc địa sự hiểm trở, trùng điệp và độ cao vút trời của núi đèo miền Tây. Hai chữ “ngửi trời” được dùng rất hồn nhiên và cũng rất táo tợn, vừa ngộ nghĩnh, vừa có chất tinh nghịch của người lính. Núi cao tưởng chừng chạm mây, mây nổi thành cồn “hẻo lánh”. Người lính trèo lên những ngọn núi cao dường như đang đi trên mây, mũi súng chạm tới đỉnh trời. Câu thứ ba như bẻ đôi, diễn tả dốc núi vút lên, đổ xuống gần như thẳng đứng, nhìn lên cao chót vót, nhìn xuống sâu thăm thẳm. Đọc câu thứ tư, có thể tưởng tượng cảnh những người lính tạm ngừng chân bên một dốc núi, phóng tầm mắt ngang ra xa qua một ko gian mịt mùng sương rừng, mưa núi, thấy nhấp nhoáng những ngôi nhà như đang bồng bềnh trôi giữa biển khơi.
Bốn câu thơ này phối hợp với nhau, tạo nên một âm hưởng đặc trưng. Sau ba câu thơ được vẽ bằng những nét gân guốc, câu thứ tư được vẽ bằng một nét rất mềm mại (câu thứ tư toàn thành bằng). Quy luật này cũng giống như cách sử dụng những gam màu trong hội hoạ: giữa những gam màu nóng, tác giả sử dụng một gang màu lạnh làm dịu lại như xoa mát cả khổ thơ.
Sự trùng điệp của núi đèo miền Tây trong bài thơ Tây Tiến làm gợi nhớ tới mấy câu thơ trong Chinh phụ ngâm: “Hình khe thế núi xa gần, – Đứt thôi lại nối, thấp đà lại cao”. Còn sự hoang vu và hiểm trở của nó lại gợi nhớ tới câu thơ trong bài Thục đạo nan câu Lý Bạch: “Đường xứ Thục khó đi, khó hơn cả lên trời xanh” (Thục đạo chi nan, nan ư thướng thanh thiên).
Cái vẻ hoang dại, dữ dội, chứa đầy bí mật gớm ghê của núi rừng miền Tây được thi sĩ tiếp tục khai thác. Nó ko chỉ được mở ra theo chiều ko gian nhưng mà còn được khám phá ở cái chiều thời kì, xoành xoạch là mối đe doạ kinh khủng đối với con người:
Chiều chiều oai linh thác gầm thét
Đêm đêm Mường Hịch cọp trêu người
Cảnh núi rừng miền Tây hoang vu và hiểm trở, qua ngòi bút Quang Dũng, hiện lên với đủ cả núi cao, vực sâu, dốc thẳm, mưa rừng, sương núi, thác gầm, cọp dữ,… Những tên đất lạ (Sài Khao, Mường Lát, Pha Luông, Mường Hịch), những hình ảnh giàu trị giá tạo hình, những câu thơ nhiều vần trắc đọc lên nghe vất vả, nhọc nhằn được xoa dịu bằng những câu có nhiều vần bằng ớ cuối mỗi khổ thơ, đã phối hợp với nhau thật ăn ý, làm hiện hình nên toàn cầu khác thường vừa nhiều chủng loại, vừa lạ mắt của núi rừng miễn tây tổ quốc.
Đoạn thơ kết thúc đột ngột bằng hai câu thơ:
Nhớ ôi Tây Tiến thơ lên khói
Mai Châu mùa em thơm nếp xôi
Cảnh tượng thật đầm ấm. Sau bao nhiêu gieo neo băng rừng, vượt núi, lội suối, trèo đèo, những người lính tạm đừng chân, được ngơi nghỉ ở một bản làng nào đó, quây quần bên những nồi cơm đang bốc khói. Khói còn ngun ngút và hương thơm lúa nếp ngày mùa xua tan vẻ mỏi mệt trên gương mặt những người lính, khiến họ tươi tỉnh hẳn lên. Hai câu thơ này tạo nên một cảm giác êm dịu, ấm áp, sẵn sàng tâm thế cho người đọc buồi sang đoạn thơ thứ hai.
Đoạn thơ thứ hai mở ra một toàn cầu khác của miền Tây. Cảnh núi rừng hoang vu hiểm trở, dữ dội lùi dần rồi khuất hẳn để bất thần xuất hiện vẻ mĩ lệ, thơ mộng, duyên dáng của miền Tây. Những nét vẽ bạo, khoẻ, gân guốc ở đoạn thơ đầu, tới đoạn thơ này được thay bằng những nét mềm mại, uyển chuyển, tinh tế. Ngòi bút tài hoa của Quang Dũng cũng được bộc lộ rõ nhất trong đoạn thơ này.
Hồn thơ lãng mạn của Quang Dũng bị lôi cuốn trước những vẻ đẹp mang màu sắc bí hiểm của con người và cảnh vật nơi xứ lạ, phương xa. Cảnh đó, người đó được hiện lên trong một khoảng thời kì làm nổi lên rõ nhất vẻ lung linh, huyền ảo của nó: cảnh một đêm liên hoan lửa đuốc bập bùng và cảnh một buổi chiều sương phủ trên sông nước mênh mang.
Cảnh một đêm liên hoan văn nghệ của những người lính Tây Tiến có đồng bào địa phương tới góp vui được mô tả bằng những cụ thể rất thực nhưng mà cũng rất mộng, rất ảo:
Doành trại bừng lên hội hoa chúc.
Kìa em xiêm áo tự bao giờ
Khèn lên man điệu nàng e ấp
Nhạc về Viên Chăn xây hồn thơ
Cả doanh trại “bừng sáng”, tưng bừng, sôi nổi hẳn lên lúc đêm văn nghệ mở màn. Trong ánh sáng lung linh của lửa đuốc, trong âm thanh réo rắt của tiếng khèn, cả cảnh vật, cả con người đều như ngả nghiêng, bốc men say, ngây ngất, rộn rực. Hai chữ “kìa em” trình bày một cái nhìn vừa ngỡ ngàng, ngạc nhiên,vừa mê say, vui sướng. Nhân vật trung tâm, vong hồn của đêm văn nghệ là những cô gái nơi núi rừng miền Tây bất thần xuất hiện trong những bộ xiêm áo lộng lẫy (“xiêm áo tự bao giờ”), vừa e thẹn, vừa tình tứ (“nàng e ấp”) trong một vũ điệu đậm màu sắc xứ lạ (“man điệu”) đã thu hút cả hồn vía những chàng trai Tây Tiến.
Nếu cảnh một đêm liên hoan mang đến cho người đọc ko khí mê say, ngây ngất, thì cảnh sông nước miền Tây lại gợi lên được cảm giác mênh mang, mờ ảo:
Người đi Châu Mộc chiều sương đó
Có thấy hồn lau nẻo bờ bến
Có nhớ dáng người trên độc mộc
Trôi dòng nước lũ hoa đung đưa
Ko gian dòng sông trong một buổi chiều giăng mắc một màu sương. Sông nước, bờ bến lặng tờ, hoang dại như thời tiền sử. Trên dòng sông đậm màu sắc cổ tích, huyền thoại đó, nổi trội lên dáng hình mềm mại, uyển chuyển của một cô gái Thái trên chiếc thuyền độc mộc. Và như hoà hợp với con người, những bông hoa rừng cũng “đung đưa” làm duyên trên dòng nước lũ.
Ngòi bút tài hoa của Quang Dũng ko tả nhưng mà chỉ gợi cảnh vật tự nhiên xứ sở qua ngòi bút của ông như có hồn phảng phất trong gió, trong cây (“có thấy hồn lau nẻo bờ bến”). Ông ko chỉ làm hiển hiện lên trước mắt người đọc vẻ đẹp của tự nhiên nhưng mà còn gợi lên cái phần thiêng liêng của cảnh vật.
Đọc đoạn thơ này, ta như lạc vào toàn cầu của nả đẹp, toàn cầu của cõi mơ, của âm nhạc. Bốn câu thơ đầu ngân nga như tiếng hát, như nhạc điệu cất lên tự tân hồn ngây ngất, say mê của những người lính Tây Tiến. Hơn ở đâu hết, trong đoạn thơ này, chất thơ và chất nhạc hoà quyện với nhau tới mức khó nhưng mà tách biệt. Với ý nghĩa đó, Xuân Diệu hợp lí lúc cho rằng đọc bài thơ Tây Tiến, ta có cảm tưởng như ngậm âm nhạc trong mồm.
Trên cái nên hùng vĩ, hiểm trở, dữ dội của núi rừng (ở đoạn một) và duyên dáng, thơ mộng, mĩ lệ của miền Tây (ở đoạn hai), tới đoạn thơ thứ ba, hình tượng tập thể những người lính Tây Tiến xuất hiện vời một vẽ đẹp đầy chất bi tráng:
Tây Tiến đoàn binh ko mọc tóc
Quân xành màu lá dữ oai hùm
Mắt trừng gửi mộng qua biên giới
Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm
Quang Dũng đã tuyển lựa, đã tinh lọc những nét tiêu biểu nhất của những người lính Tây Tiến để tạc nên bức tượng đài tập thể nói chung được gương mặt chung của cả đoàn quân. Cái bi và cái hùng là hai chất liệu chủ yếu của bức tượng đài, chúng hoà quyện, xâm nhập vào nhau, nương tựa, nâng đỡ nhau tạo nên vẻ đẹp bí tráng – thần thái chung của cả bức tượng đài.
Thơ ca thời kì kháng chiến lúc viết về người lính thường nói tới căn bệnh sốt rét hiểm nghèo. Chính Hữu trong bài Đồng chí đã trực tiếp mô tả căn bệnh đó:
Anh với tôi biết từng cơn ớn lạnh,
Sốt run người vầng trán ướt mồ hôi
Còn Tố Hữu, lúc vẽ chân dung anh vệ quốc quân trong bài Cá nước với những hình ảnh thật cụ thể: “Giọt giọt mồ hôi rơi, – Trên má anh vàng nghệ” cũng ko quên tác động của thứ bệnh quái ác đó. Quang Dũng trong Tây Tiến ko hề che giấu những gieo neo, khó khăn, những căn bệnh hiểm nghèo và sự hi sinh lớn lao cửa người lính. Chỉ có điều, tất cả những cái đó, qua ngòi bút của ông, ko được mô tả một cách trần truồng nhưng mà qua một cái nhìn đậm màu sắc lãng mạn. Những cái đầu ko mọc tóc của những người lính Tây Tiến đâu phải là hình ảnh ly kì, giật gân, thành phầm của trí tưởng tượng xa vắng thực tiễn của thi sĩ nhưng mà chứa dựng một sự thực nghiệt ngã. Những người lính Tây Tiến, người thì cạo trọc đầu để thuận tiện lúc đánh nhau giáp lá cả với địch, người thì bị sốt rét tới rụng tóc, trọc đầu. Cái vẻ xanh xao vì đói khát, vì sốt rét của những người lính, qua cái nhìn của Quang Dũng vẫn toát lên về uy phong, dữ dằn của những còn hổ nơi rừng thiêng. Sự uy phong lẫn liệt đó còn được trình bày qua ánh mắt tức giận (mắt trừng gửi mộng) của họ. Những người lính Tây Tiến, qua ngòi bút của Quang Dũng, ko phải là những người khổng lồ ko tim. Cái nhìn nhiều chiều của Quang Dũng đã giúp ông nhìn thấy xuyên qua cái vẻ oai hùng, dữ dằn vẻ ngoài của họ là những tâm hồn, những trái tim rộn rực, khát khao yêu đương (“Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm”). Tương tự, trong khổ thơ này, Quang Dũng đã tạc nên bức tượng đài tập thể những người lính Tây Tiến ko chỉ bằng những đường nét khắc hoạ dáng vẻ bên ngoài nhưng mà còn trình bày được cả toàn cầu tâm hồn bên trong đầy mộng mơ của họ.
Ngòi bút của Quang Dũng lúc dựng lên hình tượng tập thể những người lính Tây Tiến ko hề nhấn chìm người đọc vào cái bi thương, bi luỵ. Cảm hứng của ông mỗi lúc chìm vào bi thương lại được nâng đỡ bằng đôi cánh của hình tượng, của ý thức lãng mạn. Chính vì vậy nhưng mà cái bi thương được gợi lên qua hình ảnh những nấm mồ chiến sĩ tản mạn nơi rừng hoang biên giới lạnh lẽo, xa xôi, một mặt, đã được giảm nhẹ đi nhiều nhờ những từ Hán Việt cổ xưa; trang trọng: “Tản mạn bên cương mồ viễn xứ”; mặt khác, chính cái bi thương đó cũng lại bị mờ đi trước lí tưởng quên mình, xả thân vì Tổ quốc của những người lính Tây Tiến (“Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh”). Họ có vẻ tiều tuỵ, tàn tạ trong hình hài nhưng lại chói ngời vẻ đẹp lí tưởng, mang dáng dấp của những tráng sĩ thuở xưa, coi cái chết nhẹ như lông hồng. Sự thực bi thương: những người lính Tây Tiến gục ngã bên đường ko có tới cả manh chiếu để che thân, qua cái nhìn của Quang Dũng, lại được bọc trong những tấm áo bào sang trọng. Cái bi thương đó vợi đi nhờ cách nói giảm (anh về đất), và rồi bị át hẳn đi trong tiếng gầm thét dữ dội của dòng sông Mã:
Áo bào thay chiếu anh về đất
Sông Mã gầm lên khúc độc hành
Trong âm hưởng vừa dữ dội, vừa hào hùng của tự nhiên đó, cái chết, sự hi sinh của người lính Tây Tiến ko bi luỵ nhưng mà thấm đẫm ý thức bi tráng.
Giọng điệu chủ đạo của đoạn thơ thứ ba này trang trọng, trình bày tình cảm đau thương vô hạn và sự trân trọng, kính cẩn của thi sĩ trước sự hi sinh của đồng chí.
Bài thơ khép lại bằng bốn câu thơ, một lần nữa, tô đậm thêm ko khí chung của một thời Tây Tiến, ý thức chung của những người lính Tây Tiến. Nhịp thơ chậm, giọng thơ buồn, nhưng vong hồn của đoạn thơ thì vẫn toát lên vẻ hào hùng:
Tây Tiến người đi ko hứa ước
Đường lên thăm thắm một chia phôi.
Người nào lên Tây Tiến mùa xuân đó
Hồn về Sầm Nứa chẳng về xuôi.
Cái ý thức “một đi ko trở lại” (nhất khứ bất phục hoàn) thấm nhuần trong tư tưởng và tình cảm của cả, đoàn quân Tây Tiến. Tâm hồn, tình cảm của những người lính Tây Tiến vẫn gắn bó máu thịt vời những ngày, những nơi nhưng mà Tây Tiến đã đi qua. “Tây Tiến mùa xuân đó” đã thành thời khắc một đi ko trở lại.
Lịch sử dân tộc sẽ ko bao giờ lặp lại cái thời mộng mơ, lãng mạn, hào hùng tới nhường đó trong một hoàn cảnh khó khăn, gieo neo, khốc liệt tới tương tự.
Bạn thấy bài viết Giỏi Văn – Bài văn: Phân tích bài thơ “Tây Tiến” (1) có khắc phục đươc vấn đề bạn tìm hiểu ko?, nếu ko hãy comment góp ý thêm về Giỏi Văn – Bài văn: Phân tích bài thơ “Tây Tiến” (1) bên dưới để thpttranhungdao.edu.vn có thể thay đổi & cải thiện nội dung tốt hơn cho độc giả nhé! Cám ơn bạn đã ghé thăm Website Trường THPT Trần Hưng Đạo
Phân mục: Ngữ Văn
Nguồn: thpttranhungdao.edu.vn
Trả lời